انفاق از مهم‌ترین اعمال نیک و صالح عبادی است که در آموزه‌های قرآنی به آن توجه ویژه‌ای شده و درکنار عبادت محض چون نماز قرار گرفته است. از این رو، بخش مهمی از تعالیم و حیانی قرآن به مساله انفاق اختصاص یافته است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا به شش پرسش اساسی «چه، چرا، چگونه، کی، کی، کجا» پاسخ دهد. با هم این مطلب را از نظر می‌گذرانیم.
انفاق عبادتی همچون نماز
دین اسلام، دین اجتماعی است. به این معنا که آموزه‌های عبادی آن بیش تر در قالب رفتارهای اجتماعی و روابط میان انسانی تجلی و تحقق می‌یابد تا در قالب عبادت‌های محض. بر همین اساس، برخی گمان کرده‌اند که دین اسلام اصولادین دنیاست تا دین آخرت. بنابر این، آموزه‌های وحیانی بیش‌ترین توجه را به سبک زندگی انسان در دنیا دارد و مسایل مربوط به آخرت در سایه سار مسایل مربوط به دنیا تبیین می‌شود. خاستگاه این نظریه را می‌بایست در خود آموزه‌های وحیانی قرآن و اسلام یافت؛ چرا که براساس آموزه‌های قرآنی، دنیا مزرعه آخرت است و انسان هر آن چه در دنیا کرده در آخرت درو می‌کند.
اندیشمندان و اسلام شناسان معروف جهان اسلام، انسان را موجودی می‌دانند که به یک معنا دارای ماهیت نیست و هر کسی در دنیا ماهیت خویش را می‌سازد و در آخرت آن را می‌بیند. این بدان معنا خواهد بود که هر کسی در آخرت همان سازه دنیایی خویش است. پس هر کسی با انتخاب سبک زندگی در دنیا، از مایه خالص و بی شکل وجودش، با اعمال و رفتار و نیات خویش، موجودی را می‌سازد که در آخرت شکل نهایی آن دیده و آشکار می‌شود. برخی از مردم در آخرت خود را به شکل «شتر، گاو، پلنگ» در می‌آورند وبرخی دیگر، خود را «خر و گوسفند و گرگ» و برخی دیگر «موش، خوک و سگ» می‌شوند. از این رو عده‌ای از صاحب نظران آیه «اذالوحوش حشرت» را به حشر و نشر انسان‌هایی می‌دانند که ماهیت خویش را در دنیا چنین ساخته و پرداخته و به شکل حیوانات وحشی در آورده و در آخرت بر این چهره‌های جانوران وحشی خودنمایی می‌کنند.
اصالت زندگی دنیا
بر این اساس، دنیا و سبک زندگی آن به یک معنا اصالت می‌یابد؛ زیرا انسان در این مدت کوتاه و فرصت اندک عمر خویش، خود را برای ابدیت می‌سازد؛ زیرا پس از مرگ انسان و انتقال از زندگی مادی دنیوی به زندگی دیگر در آخرت، دیگر فرصتی برای انسان نیست تا به بازسازی خود بپردازد. لذا خداوند در آیات 99 و 100 سوره مومنون و آیات دیگر، بیان می‌دارد که پس از مرگ دیگر فرصتی برای شدن‌های کمالی نیست و هرگونه درخواست بازگشت به دنیا و تغییر ماهیت خود، با پاسخ منفی «کلا» مواجه می‌شود؛ زیرا نظام احسن به گونه‌ای آفریده شده که پس از پایان این دوره آدمی در مرحله و فاز دیگری وارد می‌شود و حتی جهان مادی کنونی به شکل دیگری در می‌آید و ادامه پیدا می‌کند. خداوند در آیه 47 سوره ابراهیم می‌فرماید: یوم تبدل الارض غیرالارض و السماوات؛ روز قیامتی که زمین و آسمان غیر از این زمین و آسمان می‌شوند و تبدل پیدا می‌کنند.» از این آیه به خوبی استفاده می‌شود که در روز قیامت آسمان و زمین وضعیت کنونی شان را قطعاً دارا نیستند. البته به نظر می‌رسد که زمین و آسمان هر کسی با توجه به اعمال خودش خواهد بود، از این رو در برخی از روایات آمده است که زمین خود نور افشانی می‌کند و مانند زمین فسفری است و دیگر نیاز به خورشید نخواهد بود یا برای مومن همانند قرص نانی است که از همان می‌خورد؛ یعنی دیگر نیاز به این نیست که مواد غذایی که در خاک وجود دارد از طریق گیاهان و جانوران تبدیل به مواد غذایی شود و سپس خورده شود، بلکه مومنان با اراده خود، زمین را به مواد غذایی مطلوب خود تبدیل می‌کند. همین زمین برای کفار تبدیل به آتش و بیابان برهوت می‌شود. (ترجمه تفسیرالمیزان، ج 12، ص 128 - 129 و نیز مراجعه شود به ذیل آیه و روایات تفسیری) البته مراد از تبدیل زمین به نان برای مومن به این معناست که زمین برای مومن غذا می‌شود به هر شکلی که بخواهد و نان تنها از باب نماد و تمثیل ذکر شده است.
به هرحال، اگر انسان بخواهد آخرت خود را چنان بسازد که در اوج کمال و تمام باشد، باید خود اقدام به ساخت و ساز آسمان و زمین آخرتی خود در دنیا کند؛ چرا که زمین و آسمان و کیفیت محتویات و موجودات آن به دست خود شخص است و هرکسی برای خودش بهشت و دوزخ اختصاصی می‌سازد. براین اساس، زندگی دنیا از چنان اصالت برخوردار است که هرگونه غفلت از آن می‌تواند به معنای شقاوت ابدی باشد؛ چنان که ذکر و توجه، به معنای سعادت و خوشبختی ابدی است.
در آموزه‌های قرآنی، سبک زندگی دنیا باید از چنان تعادل و اعتدالی برخوردار باشد که هر چیزی درسر جایش قرارگیرد؛ عبادتی چون نماز می‌بایست همراه با عبادتی اجتماعی چون انفاق و زکات باشد تا بتواند نیت و توحید را به کمال برساند. دراین نگرش قرآنی، ایمان و عمل صالح تنها در عبادات محض نیست، بلکه در خدمت به همنوع بلکه خدمت به خلق و همه مخلوقات الهی است، چنان که نظارت بر خود و خودسازی خود می‌بایست همواره همراه با دیگرسازی و امر به معروف و نهی ازمنکر باشد. (سوره عصر و آیات دیگر قرآن)
نقش انفاق در سازه ماهیتی انسان
در آموزه‌های قرآنی، دنیا به این معنا از چنان ارزش و جایگاه رفیع و بلندی برخوردار است که هیچ چیزی نمی‌تواند جایگزین آن شود؛ زیرا مقدمه‌ای برای سازه اخروی می‌باشد. هرکسی هرچیزی را در دنیا می‌سازد؛ زیرا آسمان و زمین و کیفیت و چگونگی آن در اختیار هر شخصی است. هرشخص با نیت و اعمال خود، جهانی دیگر را برای خود می‌سازد، چنان که ماهیت نهایی خود را شکل می‌بخشد و آن را به شکل برتر از فرشتگان و خداگونه شدن یا به شکل و ماهیتی پست تر از سنگ، جانوران وحشی و یا چارپایان درمی آورد.
انفاق به عنوان مهم‌ترین عمل عبادی و اجتماعی درکنار نماز به عنوان مهم‌ترین و اصلی‌ترین عمل عبادی محض، نقش مهمی را در سازه ماهیتی شخص و جهانی دارد که در آخرت از آن بهره می‌برد، بنابراین، برای شناخت مسایل و مباحث انفاق در آموزه‌های وحیانی به سراغ آیات قرآن می‌رویم تا به درستی از این ابزار خودسازی و آخرت سازی بهره مند شویم.
پاسخی برای پرسش‌های شش گانه
قرآن به همه پرسش‌های شش گانه بشر درباره انفاق به درستی و تمام و کمال پاسخ داده است. در اینجا تلاش بر آن است تا به این پاسخ‌ها دست یابیم و آن را تبیین کنیم.
1- از چه چیزی انفاق کنیم؟
انفاق به معنای اخراج مال از ملک خود است، (مجمع البیان، ج1-2، ص121) ولی در فرهنگ قرآن به هرنوع بذل و بخشش به دیگری از مال و غیرمال چه واجب و غیرواجب اطلاق می‌شود. (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی) بنابراین، انسان هر چیزی را از مال و غیرمال از علم و دانش و مهر و محبت به شخص دیگری عطا نماید، انفاق کرده است. خداوند به صراحت از انفاق «مما رزقناهم» سخن به میان آورده است (بقره، آیه3) تا نشان دهد که انفاق می‌بایست نسبت به همه نعمت‌های الهی باشد و اختصاصی به مال ندارد. اگر خداوند مهر و محبت را روزی کسی کرده باید آن را نسبت به دیگری انفاق کند و از مهر و محبت کم نگذارد، چنان که از علم و دانشی که خداوند روزی او نموده باید انفاق کند.
با این بیان روشن شد که انفاق لازم است از همه چیزی که خداوند روزی شخص کرده صورت پذیرد. بنابراین در پاسخ به این پرسش که از چه چیزی انفاق کنیم، باید گفت که از هر چیزی که خداوند روزی شخص نموده انفاق انجام شود.
درباره ویژگی‌ها و صفات آن چه انفاق می‌شود، خداوند در آیات قرآنی پاسخ‌های دقیق و کاملی ارایه کرده است. خداوند در آیه 92 سوره آل عمران می‌فرماید که آن چه انفاق می‌شود باید از مصادیق «مما تحبون» باشد، یعنی هر آن چه را دوست می‌دارید و خود به آن علاقه مند هستید از همان چیز انفاق کنید.
بنابراین، هرگونه انفاق از چیزهای بد و پلیدی که انسان علاقه‌ای به آن ندارد و خود حاضر به گرفتن آن نیست، جایز و روا نمی‌باشد؛ چرا که اگر کسی همان چیزها را به شما انفاق کند شما آن را نمی‌گیرید.
هتر آن است که انسان از بهترین چیزها و محبوب‌ترین آن‌ها انفاق کند، اما اگر نتواند از برترین‌ها انفاق کند، می‌بایست دست کم به متوسط آن عمل کند و از آن انفاق کند. خداوند در آیه89 سوره مائده از انفاق و اطعام خوراکی از متوسط و میانگین آن چه خودتان می‌خورید خبر می‌دهد و توصیه می‌کند که متوسط غذا و خوراکی را که خود می‌خورید انفاق کنید.
2- چگونه انفاق کنیم؟
اما چگونه انفاق کنیم؟ پرسشی دیگر است که خداوند در آیات 262 و 264 سوره بقره می‌فرماید که اگر انفاق می‌کنید، بی منت و آزاررسانی این کار را انجام دهید؛ چنان که در آیه 177 همین سوره از انفاق کنندگان خواسته تا با میل و رغبت به این کار اقدام کنند و همواره مراعات اعتدال را در انفاق داشته باشند. (بقره، آیات 195 و 219 و نیز اسراء، آیه 29 و فرقان، آیات 63 و 67)، چرا که هرگونه عبور از دایره اعتدال به معنای اسراف است و خداوند اسراف را حتی درباره انفاق نمی‌پسندد. (فرقان، آیات 63 و 67) همچنین خداوند از انفاق کنندگان خواسته است تا حیثیت و آبروی دریافت کننده انفاق را حفظ کنند و آبروریزی نکنند. (بقره، آیات 262 و 264 و 267)
بنابراین، اخلاص در انفاق از شرایط اصلی آن است که در آیاتی از جمله99 سوره توبه، 177 و 261 و 265 سوره بقره به آن توجه داده است.
برای دست یابی به اخلاص و دوری هرگونه منت و اذیت و آزار بهتر آن است که شخص انفاق را مخفی و نهان بدهد، البته گاه برای تشویق و ترغیب دیگران انفاق آشکار، بهتر و برتر است. از این رو خداوند در آیاتی از جمله 29 فاطر و 19 و 22 سوره رعد و 274 سوره بقره بر هر دوگونه انفاق به عنوان امری ارزشی توجه می‌دهد.
انفاق می‌بایست از مال حلال باشد و هرگونه انفاق از مال و یا روزی غیرحلال مانند دانش دزدی جایز و روا نیست. (بقره، آیات 3 و 254 و 267 و نیز نساء، آیه 39 و انفال، آیه 3 و آیات بسیار دیگر) همچنین از چیزهای طیب و پاک انفاق شود نه از چیزهایی که خبیث و ناپاک است. (همان)
3- چرا انفاق کنیم؟
اما چرا انفاق کنیم؟ به دلیل آثاری که برای انفاق وجود دارد می‌بایست این کار انجام شود. چنان که بیان شد انسان در دنیا خود را برای ابدیت می‌سازد و جهان آخرت چیزی جز سازه او در دنیا نیست که با نیات و اعمال انجام می‌شود. اگر انسان نیت خود را برای خدا خالص گرداند و به قصد خدایی و متاله شدن اعمال صالح و نیکی چون نماز و انفاق را به جا آورد، خود را در مسیر کمال قرار داده و آخرتی خوب و نیک برای خود رقم می‌زند.
البته انفاق آثار و برکات بسیار دیگری نیز دارد که می‌توان به امنیت اجتماعی (بقره، آیه 195 و انفال، آیه 60)، رفع مشکلات اقتصادی (نور، آیه 22)، آرامش درونی (بقره، آیه 262)، آسانی کار و تسهیل امور دنیوی و اخروی (لیل، آیات 5 و 7)، آمرزش و مغفرت (بقره، آیات 267 و 268)، دست یابی به مقام صالحان (منافقون، آیه 10)، مقام نیکوکاران (آل عمران، آیه 134)، امداد الهی (بقره، آیه 270) سودمندی (بقره، آیه 272)، برکت (همان)، تزکیه روح و روان (لیل، آیات 18 تا 20)، تقرب به خدا (توبه، آیه 99)، تقوا (لیل، آیات 17 و 18)، توشه آخرت (بقره، آیه 254)، رستگاری (بقره، آیات 3 و 5) و مانند آن اشاره کرد.
4- کی انفاق کنیم؟
اما کی و چه زمانی انفاق کنیم؟ خداوند می‌فرماید که هر زمانی که از دست شما برآمد انفاق کنید و همواره در این کار شتاب ورزید و سرعت بگیرید و بکوشید در انجام اعمال خیر و نیک و صالحی چون انفاق پیش دستی کنید و بر دیگران سبقت بگیرید و جزو سابقون گردید. (بقره، آیه 148 و مائده، آیه 48 و نیز آل عمران، آیه 133)
البته انفاق در برخی زمان‌ها سفارش بیشتری شده همچون ماه رمضان، عید غدیر برخی ایام الله. خداوند در آیه 274 سوره بقره، انفاق شبانه را مورد توجه قرار داده است.
5- به کی انفاق کنیم؟
اما به چه کسی انفاق کنیم؟ به هر کسی که نیازی دارد می‌توان انفاق کرد، هر چند که انفاق به نیازمندانی چون مساکین و فقیران و در راه ماندگان به ویژه کمک‌های مالی به آنان بسیار پسندیده است.
خداوند در آیه 10 سوره ضحی توجه خاص به سائلان می‌کند و می‌فرماید که از درخواست ایشان رنجیده خاطر نشوید و آنان را از خود نرانید؛ چرا که در هر نعمتی که خداوند به انسان می‌دهد، حقی برای دو گروه اصلی نیازمندان محروم و سائلان وجود دارد. (ذاریات، آیه 19، و نیز معارج آیه 25)
انفاق به اهل بیت(ع) و ذوی القربی و خویشان خود (اسراء، آیه 26 و نیز روم، آیه 38) از واجبات است. دایره انفاق به دیگران در اسلام چنان وسیع است که براساس آیه 272 سوره بقره می‌توان به غیرمسلمان و بینوایان آنان انفاق کرد و با این عمل حتی از پاداش انفاق خالصانه چیزی کم نمی‌شود. نقل است که مومنان از انفاق مال به غیرمسلمانان امتناع می‌ورزیدند؛ آیه یاد شده نازل شد و آنان را از امتناع انفاق به غیرمسلمان نهی کرد. (مجمع البیان، ذیل آیه)
اما این که چه کسی می‌بایست انفاق کند؟ باید گفت که بر همگان است که انفاق کنند و تفاوتی میان دارا و ندار نیست؛ زیرا هر کسی در حد خود دارایی دارد و می‌تواند از همان کم خویش نیز انفاق کند. (آل عمران، آیه 134) چنان که باید در هر حالی چه شادی و غم یعنی سراء و ضراء انفاق کنیم.(همان)
6 -کجا انفاق کنیم؟
اما کجا انفاق کنیم؟ در همه حال حتی رکوع و عبادت محض (مائده، آیه 55) و در مسجد و غیرمسجد (همان) در سفر و حضر و در شادی و غم، در دارایی و نداری می‌بایست انفاق کرد؛ زیرا روزی برای همگان است و همگان در هر روز از روزی الهی برخوردار می‌شوند، پس در هر حال و در هر جایی می‌توان بخشی از روزی‌های مادی و معنوی را در راه خدا انفاق کرد.
با نگاهی گذرا به آیات قرآنی می‌توان جزئیاتی بیش تر درباره پاسخ به پرسش‌های شش گانه به دست آورد. با این همه در این مطلب به همین مقدار بسنده می‌شود؛ زیرا انسان با عمل به همین پاسخ‌ها می‌تواند راه خویش را برای زندگی ابدی و حیات طیبه اخروی بیابد و سازه‌ای الهی و متاله از خود بسازد و جهان اخروی خویش را با زمینی آباد و سبز و آسمانی زیبا و پرستاره و نور پدید آورد. هر کار کوچکی در دنیا، بازتابی در آخرت دارد، ما مواد زندگی اخروی خود را در این جا تامین و فراهم می‌آوریم و با هر سلام و صلواتی، خشتی از نقره و طلاو کاخی از نور برپا می‌داریم، همچنان که خود را می‌سازیم، محیط زیست اخروی خود را نیز می‌سازیم .
