گذری بر کارنامه فکری زنده یاد دکتر علی شریعتمداری

گذری بر کارنامه فکری زنده یاد دکتر علی شریعتمداری


دکتر شریعتمداری معتقد بود مشکل جامعه ایران ریشه درتربیت و مشکل تربیت ریشه در دانش تربیت دارد، از این رو به موازات کوشش در نهادهای سیاست گذار علم به پژوهش وپرورش دانشجو در این رشته می پردازد. به گزارش گروه رسانه های خبرگزاری تسنیم، 20دی1395 در تاریخ تربیتی ایران به یاد خواهد ماند: روزی که استاد فقید دکتر علی شریعتمداری درگذشت. اندیشمندی که در عمر پربار 93 ساله اش کارنامه ای چشمگیر به جا گذاشته و گوشه ای از تاریخ تربیت در ایران را در دهه های اخیر شکل داد. تحصیلات دکتر علی شریعتمداری استاد فرزانه ای که در سال 1332 با احراز رتبه اول در رشته فلسفه و علوم تربیتی از دانشکده ادبیات دانشگاه تهران دانش آموخته شد و توانست سهمیه بورس را به دست آورد. وی در سال 1335 با استفاده از این شهریه آموزشی به امریکا رفت و در دانشگاه میشیگان به ادامه تحصیل پرداخت. در سال 1336 موفق به دریافت مدرک کارشناسی ارشد در رشته آموزش متوسطه شد و در سال 1338 در رشته فلسفه و تعلیم و تربیت و برنامه ریزی درسی از دانشگاه تنسی دکترای خود را گرفت. پس از این که دکترایش را گرفت با وجود این که استاد راهنمایش او را به 15 دانشگاه امریکا برای تدریس معرفی کرده بود، به ایران بازگشت و از سال 1339 تا 1344 در دانشگاه شیراز دانشیار شد. سپس به دلیل کنش گری هایش در گود سیاست به زندان پهلوی رفت و از دانشگاه شیراز برکنار شد و به درخواست رئیس دانشگاه اصفهان در سال های 1344 تا 1358 استاد آن دانشگاه شد و درنهایت از سال 1358 در دانشگاه تربیت معلم تهران که امروز دانشگاه خوارزمی نام گرفته به استادی پرداخت. گفتنی است وی در سال های 1344 تا 1346 نیز استاد مدعو فلسفه تعلیم و تربیت، دانشگاه ایندیانای امریکا و همچنین در سال 1346 استاد مدعو فلسفه تعلیم و تربیت دانشگاه تنسی امریکا بود. از وزارت آموزش عالی تا ستاد انقلاب فرهنگی از سوی دیگر وی در سال های 1357 و 1358 وزیر فرهنگ و آموزش عالی دولت موقت شد. از سال 1359 به فرمان امام یکی از هفت نفر عضو ستاد انقلاب فرهنگی گردید و از سال 1363 تا 1395 به عضویت شورای عالی انقلاب فرهنگی درآمد. وی همچنین از سال 1369 تا 1377 ریاست فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران را بر عهده داشت و در سال های 1377 تا 1390 رئیس گروه علوم انسانی این فرهنگستان بود. جدای از مرور روندی که شادروان دکتر علی شریعتمداری در گود سیاست و مدیریت پشت سر گذاشت و خدمات وافری که چه پیش از انقلاب و چه پس از انقلاب انجام داد، اینک باید بیش از پیش کارنامه فکری او را بازکاوید. دکتر علی شریعتمداری بیش از این که در نهاد تعلیم و تربیت ایران اثربخش باشد، بر دانش تعلیم و تربیت در ایران اثر گذاشته و از این راه زمینه های بهبود و تحول در نهاد آموزش وپرورش را مهیا کرده است. خود وی نیز در این باره می گفت: «من حس می کردم که رشته تعلیم و تربیت ضعیف است و مشکل جامعه ما مشکل تربیتی است». او باور داشت مشکل جامعه ایران، ریشه در تربیت دوانده و مشکل تربیت، ریشه در دانش تربیت دارد و از همین رو است که تمرکزش را به موازات کوشش در نهادهای سیاست گذار علم همچون شورای عالی انقلاب فرهنگی و فرهنگستان علوم، از یک سو بر پژوهشگری و اندیشه ورزی و از سوی دیگر بر پرورش دانشجویان در این رشته می گذارد، دانشجویانی که امروز بسیاری از ایشان استاد شده اند. هر چند مرور کامل کارنامه فکری و علمی وی مجال دیگری نیاز دارد و در این روزهای نزدیک به فوت وی چنین مهلت گشوده ای در اختیار نیست چرا که به کاوش های تاریخی نیازمند است اما به منزله درآمدی بر این گزارش اندیشه ای باید به چند نکته اشاره داشت: 1- امروزه پرسش از مرزبندی رشته های دانش و نسبت هر رشته با رشته دیگر در سپهر دانسته ها و یافته های بشر، پرسش دشواری است که پیش روی پژوهش های مرتبه دوم درباره دانش قرار دارد. ازجمله این که آیا دانش معناداری به نام علوم تربیتی وجود دارد؟ هر چند چنین وجودی با دیگر رشته های دانش در پیوند باشد اما آیا این دانش، وجود جداگانه ای خواهد داشت و امکان دارد که به هر اعتباری این دانش را از دانش های دیگر بازشناخت و جدا ساخت؟ دکتر علی محمد کاردان در مقدمه کتاب معنی و حدود علوم تربیتی که از گاستون میالاره به فارسی برگردانده، این مناقشه را این گونه روایت می کند: «چنان که می دانیم در تعریف تعلیم و تربیت، نظرهای مختلفی وجود داشته و دارد. درباره علمیت علوم تربیتی نیز نظرها مختلف بوده و هست و با تحول نظام های تربیتی، این نظرها نیز دگرگون شده و در آینده نیز ظاهرا خواهد شد» و ادامه می دهد: «مساله علمی بودن و استقلال یا عدم استقلال و توصیفی یا تبیینی بودن علوم تربیتی مطرح بوده و هست و این تشتت آراء و اختلاف نظر در مورد طبقه بندی این علوم نیز وجود داشته و دارد و دلیل این اختلافات نیز در وهله اول پیچیدگی مسائل تربیتی و وسعت آن هاست». دکتر شریعتمداری در مقام اندیشمندی که می کوشید علوم تربیتی را در ایران شکل و رشد دهد به این مناقشه ها توجه داشت. به ویژه در سال های انتهای دهه 50 و ابتدای دهه 60 که ایران به بازسازی دانشگاه و دانش رو آورد، او ناچار بود از سهم علوم تربیتی در بازتعریف رشته های دانشگاه پاسداری کند و پاسخ به این نیاز را فراهم سازد و بر همین پایه است که در فصل اول کتاب اصول و فلسفه تعلیم و تربیت می نویسد: «باید توجه داشت که تعلیم و تربیت غیر از روان شناسی است همان طور که مطالعات جامعه شناسی و مطالعات فرهنگی با تعلیم و تربیت فرق دارند... (اما) علاوه بر تحقیقات روان شناسی، جامعه شناسی و فرهنگی، نظریات مربیان بزرگ و فلاسفه تعلیم و تربیت مبنا و اساس عمده کار مربیان را تشکیل می دهد. تحولاتی که در شئون مختلف تربیتی حاصل شده است، مقدم بر همه چیز، نتیجه آرا و نظریات مربیان بزرگ است. در اغلب موارد افکار این مربیان، روان شناسان و جامعه شناسان را به مطالعه درباره امور مختلف وادار نموده است». اکنون نیز همچنان این پرسش در ایران زنده است و پیش روی سیاست گذاران علم و به ویژه شورای تحول و ارتقای علوم انسانی قرار دارد. دانش تعلیم و تربیت از چه ساختار و گستره ای برخوردار است و از کدام طبقه بندی پیروی خواهد کرد؟ این پرسش به این دلیل جدی است که به گفته دکتر ایمانی، رئیس کارگروه تعلیم و تربیت شورای تحول و ارتقای علوم انسانی، برنامه جدید این رشته در دوره کارشناسی تحت عنوان یک رشته و با چهار زمینه مدیریت آموزشی، تکنولوژی آموزشی، کودکان با نیازهای ویژه و پیش دبستانی و دبستانی ارائه خواهد شد. روشن است که این تقسیم بندی رشته و گرایش بندی ها، دال بر یک نگاه ویژه نسبت به جنس این رشته و نیازهای کشور در این قلمرو است و از همین رو است که برنامه دکتر شریعتمداری هنوز زنده است و پرسش ها و یافته های وی جای کار دارد. 2- پرسش جنجال برانگیزی دیگری که در حوزه علوم انسانی آشکار می شود، پرسش از بافت گرایی و تاریخ مندی یافته های علوم انسانی است به این معنا که الگوها و نظریه ها در این حوزه از دانش بشری به چه میزان امکان شمول پذیری دارد و به چه اندازه در قید و بند زمان و مکان است؟ دکتر شریعتمداری به صورت روشن به این پرسش پاسخ داده و بر اساس همین پاسخ، برنامه پژوهشی خود را پیش می برد و یکی از برجسته ترین کتاب هایش را می نویسد. ایشان در سال 1364 کتاب اصول و فلسفه تعلیم و تربیت را نوشت و در آن گوشزد کرد: «اصول تعلیم و تربیت از نظر نگارنده، مفاهیم، نظریه ها و قواعد نسبتا کلی است که در بیشتر موارد صادق است و باید راهنمای مربیان، معلمان، مدیران، اولیای فرهنگ و والدین دانش آموزان در کلیه اعمال تربیتی باشد». وی همچنین در مقدمه کتاب مربیان بزرگ، تاریخ اندیشه های تربیتی که از رابرت اولیچ به فارسی برگردانده است، اشاره می کند که تعلیم و تربیت نیاز مشترک انسانی است و می نویسد: «با مطالعه شخصیت آدمی و نیازهای مشترک انسان ها در جوامع گوناگون، این حقیقت آشکار می شود که تعلیم و تربیت واقعی در همه جا یکسان و تامین کننده نیازهای اساسی انسان است. با این که مراکز آموزشی در کشورهای مختلف، در حدی گسترده، تحت تاثیر فرهنگ جامعه و نیازهای فردی و جمعی افراد قرار دارند، تربیت افراد در هر جامعه از اصولی مشخص پیروی می کند». او بار دیگر این باور را به این نحو تکرار می کند: «در تاریخ تعلیم و تربیت به مربیان بزرگی برمی خوریم که توانسته اند خود را از نفوذ زمینه های فرهنگی و نیازهای خاص جامعه خود رها سازند و درباره انسان و رشد او و نیازهای اساسی اش به بحث بپردازند». همان گونه که آشکار است دکتر شریعتمداری چنین امکانی را روا می داند و فروبسته نمی بیند و آثاری که نوشته است نیز براساس چنین رویکردی به نگارش درآمده اما باتوجه به دو مقوله خاتمیت و جامعیت در دین و نقش و کارویژه ای که برای دین در نظریه پردازی در علوم انسانی در نظر می گیریم بازاندیشی به این پرسش ضرورت دارد تا به پیراش و والایش پاسخ هایی که تا کنون به آن داده شده است، دست یابیم. این پرسش هنوز برای برنامه پژوهشی تعلیم و تربیت اسلامی زنده است و باید بیش از پیش لوازم و سازوکارهای نیل به نظریه تربیت دینی را از این زاویه کاوید. صورت بندی نظریه تعلیم و تربیت اسلامی 3- ازجمله زوایای دیگری که در آثار دکتر شریعتمداری هویداست، کوشش در راستای صورت بندی نظریه تعلیم و تربیت اسلامی است. وی در زمره اولین اندیشمندانی است که پس از انقلاب به نظریه اسلام درباره تربیت اندیشید و بر همین اساس در سال 1358 کتاب تعلیم و تربیت اسلامی را نوشت که تا کنون به بیست وپنج چاپ رسیده است. ایشان باور داشت: «در بحث راجع به تعلیم و تربیت اسلامی توجه به این حقیقت ضروری است که اسلام به عنوان یک نظام در هر زمینه، جنبه تربیتی دارد... اگر کسی بخواهد درباره تعلیم و تربیت اسلامی بحث کند باید مکتب اسلام را به طور کلی و از هر جهت بررسی کند و اشارات تربیتی را در هر زمینه استخراج کند». او در جایگاه دانش آموخته و استادی که با ادبیات علمی دانش تعلیم و تربیت، آشنایی به روزی داشت برای دستیابی به این نظریه دست به پژوهش های تطبیقی زد و از این جهت نیز از اولین تجربه های علوم تربیتی ایران است. ایشان در این جهت به گونه ای از مطالعه تطبیقی اقدام کرد و بیش از هر حوزه دیگری، این مقایسه ها در زمینه فلسفه تعلیم و تربیت در کارهای او نمودار شد. برای نمونه در فصل فلسفه تربیتی اسلام از کتاب اصول و فلسفه تعلیم و تربیت می نویسد: «ذکر خصوصیات مکتب اسلام و اندیشه ای فلسفی و عرفانی آن و همچنین بحث درباره جنبه های تربیتی این مکتب الهی در کتاب کوچکی مثل کتاب حاضر ممکن نیست و ما به اختصار و به منظور مقایسه اندیشه های اسلامی با پاره ای از مکتب های فلسفی بعضی از اصول و مبانی این مکتب و جنبه های تربیتی آن را مورد مطالعه قرار می دهیم». همچنین در فصل اول کتاب اصول و فلسفه تعلیم و تربیت درباره اصول تعلیم و تربیت می نویسد: «این اصول مبتنی بر تعالیم دینی و تحقیقات روان شناسی، جامعه شناسی فرهنگی و نظریات مربیان بزرگ و دانشمندان تعلیم و تربیت است». گو این که اصل، گزاره ای است که در نقطه تماس دین و فلسفه و دانش آشکار می شود. این سنخ از پژوهش های تطبیقی که رو به قیاس دارد، گاه متوجه یافتن تفاوت ها است و گاه متوجه ساختن ترکیب ها، به این معنا که میان یافته های مختلف، ترکیبی انجام دهد تا بتواند از کمبودها و محدودیت های هر نظریه یا رویکرد نظری به دور بماند و از سوی دیگر از یافته ها و دستاوردهای آن نیز به دور نماند و بهره گیرد. این رویکرد پژوهشی را نه به ضرورت اما همواره، خطر التقاط تهدید می کند و از همین رو است که دکتر باقری در فصل رویکرد و روش پژوهش ترکیبی در کتاب رویکردها و روش های پژوهش در فلسفه تعلیم و تربیت می نویسد: «این مخاطره عبارت از برآمیختن ناهمگن پاره های مختلف و چه بسا متخالف نظریه هاست که خود ناشی از وجود لایه های زیرین و نامحسوس در پیکر نظریه های علمی است که به منزله مفروضات بنیادی آن ها محسوب می شود». این که آیا نوشته های زنده یاد دکتر علی شریعتمداری به این آستانه کشیده شده یا از چنین مرزی دوری کرده، نیازمند فرصت دیگری است تا براساس مستندات و یک روش سنجش موجه به داوری آن ها نشست و در این نوشته فوری، وظیفه اخلاقی ما این است که از پیش داوری و قضاوت براساس یک فهم ارتکازی پرهیز کنیم هرچند فرضیه هایی را می توان پروراند. اما باید گفت که دکتر شریعتمداری گونه ای از نوشته ها و پژوهش های مقایسه ای را به جا گذاشت که پیش فرض های روش شناختی پرشماری دارد و تا به امروز اثر پربسامدی در پژوهش های تربیتی ایران داشته است؛ ازاین رو نیاز است برگردیم و این سیاق از پژوهش را در درجه اول از جهت روش و در درجه دوم از جهت یافته ها بازکاویم چرا که این راه در برابر ما باز شده است و باید امکان ها و فرصت ها و نیز تهدیدها و تنگناهای آن را برای نیل به نظریه اسلام درباره تعلیم و تربیت بازشناسیم. 4- و کلام آخر این که انسان فراموش کار است و مانوس با غفلت. غفلت می کارد و ذهول برمی دارد و از همین رو گفته اند خاک سرد است و به راستی که این چنین است، خاک سرد است و نسیان آور؛ اما نه برای همه. در این میان دانشمندان به گرمای اندیشه ای که دارند و روشنگری هایی که بخشیدند به دور از سردی زمهریر فراموش کاری روزگار می گذرانند و یادشان زنده می ماند. ما آوا و آوازه اندیشمندان را در درازای تاریخ همراه با خود آورده ایم و دکتر علی شریعتمداری نیز یکی از بزرگ مردانی بود که گام نهادن و پیشروی در راه علم آموزی و فکرپروری را به ما نشان داد و اینک نوبت ماست که برنامه او را ادامه دهیم و تاریخ خویش را دفن نکنیم. یادش گرامی و راهش پر رهرو. منبع:مهر انتهای پیام/ بازگشت به صفحه سایر رسانه ها

summary-address :

latest News

Signing a Memorandum of cooperation between the Ministry of Economic Affairs and Finance and Shiraz University
Signing a Memorandum of cooperation between the Ministry of Economic Affairs and Finance and Shiraz University
A memorandum of cooperation was signed between the Ministry of Economic Affairs and Finance and Shiraz University.
8 Faculty Members of Shiraz University Among the Selected Researchers in Fars Province
8 Faculty Members of Shiraz University Among the Selected Researchers in Fars Province
Eight faculty members of Shiraz University were among the selected researchers in Fars province.
Fars Province Research Achievements Exhibition
Fars Province Research Achievements Exhibition
According to the Public Relations of Shiraz University, the exhibition "Research Achievements of Fars Province" launched on Wednesday, 28th of Azar, hosted by Shiraz University.
Implementation of
Implementation of "Path: Commercialization of University Theses" in Shiraz University
The event "Path: Commercialization of University Theses" was held at Shiraz University.
Shiraz University Head’s Visit from Senegal, Mali, and Ghana
Shiraz University Head’s Visit from Senegal, Mali, and Ghana
For scientific and academic cooperation, the head of Shiraz University traveled to Senegal, Mali, and Ghana.