حرف تعریف «ال» در زبان عربی پرکاربردترین حرف در این زبان است. این حرف در بافتهای مختلف گفتار بر معناهای مختلفی دلالت می کند. چکیده حرف تعریف «ال» در زبان عربی پرکاربردترین حرف در این زبان است. این حرف در بافتهای مختلف گفتار بر معناهای مختلفی دلالت می کند؛ معناهایی که بی توجهی به آنها موجب خواهد شد معنای صحیح کلام فهمیده نشود. از جمله، این الف و لام گاهی برای دلالت بر جنس به کار می رود، و گاه نیز برای دلالت بر عهد. هر یک از این دو قسم نیز البته اقسام متعددی دارد که برای فهم صحیح متن، باید بدان توجه شود. هر گونه اختلاف نیز در تفسیر ماهیت الف و لام چسبیده به هر اسم، به تغییر فهم ها از گفته خواهد انجامید. جلوه اختلافها در تفسیر ماهیت الف و لام را در تفاسیر قرآن می توان بازشناخت؛ خاصه از آن رو که بسیاری از مفسران با تکیه بر فرازمان و فرامکان بودن احکام قرآن، بدان گرایش داشته اند که عمده الف و لامها را نشانه جنس بدانند؛ نه عهد. بنا ست که در این مطالعه، با مرور تنها چند نمونه از اختلافات مفسران در تبیین ماهیت الف و لام در عبارات قرآنی، ابعاد مختلف این گرایش تفسیری و اثر عملی آن بر دستاوردهای مفسران کاویده شود. کلیدواژگان أل عهد؛ أل جنس؛ مبانی کلامی مفسر؛ اثر زمان و مکان بر اجتهاد درآمد در زبانهای مختلف سامی و هندو اروپایی، کاربرد حروف تعریف امری رایج است. حرف تعریف، حرفی است که بر سر اسم می آورند و با آوردنش نشان می دهند آن اسم نکره نیست. مثلا، در زبانهای فارسی، عربی، انگلیسی، و بسیاری زبانهای دیگر، وقتی موضوع بحث در جمله، اسمی است که پیش از این هم ذکر شده، و برای مخاطب آشنا ست، با آوردن حرف تعریف بر سر آن اسم نشان می دهند که موضوع بحث در این جمله، همان سوژه آشنای پیشین است. به همین ترتیب، هر گاه گوینده و مخاطب هر دو می دانند که سوژه بحث دقیقا چیست، حتی اگر پیش تر به آن اشاره هم نشده باشد، باز حرف تعریف بر سر آن می آورند. موارد کاربرد حرف تعریف در زبانهای مختلف به اینها محدود نمی شود. مثلا، در زبان عربی و انگلیسی هر گاه در باره چیزهایی صحبت کنیم که تنها یکی از آنها هست و دوم ندارند، ذکر حرف تعریف لازم است؛ چیزهای مثل ماه، خورشید، و امثال آنها. نیز، در هر دوی این زبانها، صفات عالی با حرف تعریف همراه می شوند و بدین سان، بر یگانگی آنها تأکید می رود. بااینحال، تمایزاتی نیز در کاربرد حرف تعریف در زبانهای مختلف دیده می شود. مثلا، در زبان عربی و انگلیسی، هر گاه موضوع بحث در جمله، اسمی باشد که بعد از این قرار است شناخته شود، آن را با حرف تعریف همراه می کنند؛ حال آن که مثلا در زبان فارسی، چنین اسمی حتما به شکل نکره استعمال می شود. مثلا، در زبان فارسی می گوییم: «خانه ای که در آن بودم، زیبا بود»؛ اما به عربی لازم است گفته شود: «البیت الذی کنت فیه کان جمیلا». به بیان دیگر، خانه در زبان فارسی باید به صورت نکره استعمال شود، اما برای بیان همان معنا به زبان عربی، باید معادل آن در عربی با حرف تعریف همراه گردد. طرح مسئله در زبان عربی برای نشان دادن این که نامی مَعرِفه است، از حرف تعریف الف و لام استفاده می شود. کاربرد حرف تعریف الف و لام در زبان عربی، گاه پیرو قواعد خاصی است و گاه نیز البته سماعی است. به هر روی، الف و لام در زبان عربی تنها حرف تعریف نیست و کاربردهای متعدد دیگری هم دارد. گاهی از ادات تعمیم است و نشان می دهد همه مصادیق آن اسم در حکم مذکور در جمله مستغرقند. گاهی هم الف و لام در زبان عربی همچون موصول به کار می رود (برای تفصیل بحث، رک‍: همتی، 136 بب‍ ). این میان، الف و لام عهد و جنس در عربی بس پرکاربرد است و در عین حال، مشابهت کاربردهایشان سبب می شود که تمییز میان این دو مشکل شود. می دانیم که الف و لام جنس معمولاً تضمین کننده استمرار جمله در طول زمان است؛ در حالی که الف و لام عهد بر شخص یاحادثه خاصی دلالت می کند که معهود ذهن شنونده است و استمرار این جمله در زمان، نیاز به الغاء خصوصیت یا تأویل دارد. بااینحال، تمییز میان این دو در برخی استعمالات، با مشکلاتی نیز همراه است. مشکل تمییز الف و لام جنس و عهد، ذهن مفسران را نیز درگیر کرده است؛ چه، بسته به این که الف و لام بکار رفته در آیات قرآن جنس یا عهد باشد، فهم ما از آیه دگرگون خواهد شد. اکنون بنا ست که در این مطالعه، با مرور مواردی از کاربرد الف و لام در آیات قرآن کریم، نشان دهیم چگونه اختلاف تحلیها از ماهیت الف و لام، به اختلاف تفاسیر خواهد انجامید. بدین منظور، نخست اقسام مختلف الف و لام عهد و جنس را در زبان عربی مرور خواهیم کرد. آن گاه با مطالعه موردی چند آیه از قرآن کریم، خواهیم کوشید بر پایه شواهد مختلف درون متنی و برون متنی آرای مفسران را در باره ماهیت الف و لام در کلمات مورد بحث از این آیه ها تحلیل کنیم. 1. انواع الف و لام در زبان عربی هم الف و لام عهد و هم الف و لام جنس در زبانی عربی اقسام مختلفی دارند. نخست بهتر است با اقسام هر یک از اینها آشنا شویم. الف) الف و لام عهد الف و لام عهد، حرفی است که اسمهای نکره را معرفه می سازد. الف و لام عهد خود بر سه قسم است؛ عهد ذکری، عهد ذهنی، و عهد حضوری (ابن عقیل، 1/ 178). منظور از الف و لام عهد ذکری، آن است که اسمی در متنی تکرار شده باشد. این اسم برای بار اول به طبع نکره تلقی می شود و حرف تعریف نمی گیرد؛ اما همان اسم وقتی برای بار دوم و بیشتر به کار می رود با الف و لام تعریف آورده می شود. مثلا، در آیه «اَرْسَلْنَا إِلَی فِرْعَوْنَ رَسُولاً فَعَصَی فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ» (مزّمل/ 15ـ16)، رسول برای نخستین بار نکره آورده شده، اما استعمال دوم آن به شکل معرفه روی داده است. عهد ذهنی که آن را الف و لام عهد علمی نیز می نامند، آن است که مخاطب نسبت به اسم موضوع بحث، آگاهی و علم پیشین داشته باشد؛ حتی اگر این آگاهی نتیجه توضیحات قبلی خود گوینده نباشد. مثلا، کلمه «الغار» در آیه «إذ هما فی الغَار» (توبه/ 40) از این قبیل است؛ چه، خواننده می داند که غار مورد نظر در این عبارت، همان غاری است که پیامبر اکرم (ص) و ابوبکر در حین هجرت به مدینه در آن مدتی سپری کردند. سرآخر، عهد حضوری هم آن است که که الف و لام عهد، یاد آور اسمی باشد که حین تکلّم، حاضر و برای مخاطب آشکار و بدیهی است. مثلا، در آیه «الْیوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ» (مائده/ 3)، مراد از «الیوم»، همان «الیوم الحاضر» است؛ یعنی امروز (غلایینی، 1/ 150؛ دیباجی، 98). ب) الف و لام جنس الف و لام جنس برای معرفه کردن آن دسته از اسمها به کار می رود که بر افراد بی شماری دلالت می کنند. به بیان دیگر، این الف و لام بر سر اسمهای معرفه ای می آید که نامی برای جنسهای مشخص و شناخته شده است. الف و لام جنس خود نیز بر سه نوع است. گاه این الف و لام برای بیان حقیقت و ماهیت آن جنس خاص به کار می رود. از علائم آن، این است که نمی توان واژه «کلّ» را جایگزینش کرد. مثلا، در آیه «وَجَعَلنا مِن الماءِ کلّ شَیء حَی» (أنبیاء/ 30)، واژه «ماء» بر آب خاص و معهودی دلالت نمی کند؛ بلکه اسم جنس است و از همین رو الف و لام گرفته است. باری، چسباندن الف و لام به ماء، برای استغراق مصادیق مختلف ماء نیست؛ بلکه هدف آن است که نشان داده شود جنس آب ذاتا و ماهیتاً از چنین وصفی برخوردار است. بدین سان، نمی توان واژه «کُل» را جایگزین الف و لام کرد و گفت «و جعلنا من کل ماء...»؛ چرا که معنی تغییر می کند و عبارت حاصل، معنایی غیر از آن می دهد که آیه بر آن دلالت می کند. نوع دیگر الف و لام جنس، بر استغراق حقیقی یک جنس دلالت می کند و شامل همه افراد آن جنس می شود. با قرار دادن واژه «کل» به جای آن، معنای عبارت هیچ تغییری نمی کند. مثلا، در آیه «وخُلِقَ الإنسَانُ ضَعیفَاً» (نساء/ 28)، به نظر می رسد که منظور از انسان، همه انسانها ست و آیه نه بر یک وصف ذاتی جنس انسان، که بر صفتی عارض بر عموم انسانها دلالت می کند (ابن هشام، 124). گاه نیز الف و لام جنس برای دلالت بر استغراق غیر حقیقی یک جنس به کار می رود؛ یعنی برای مبالغه در بیان اوصاف آن جنس خاص در یکی از افرادش. مثلا، گاه از کاربرد عبارت «انت الرجل»، بسته به قرائن و شواهد، چنین فهمیده می شود که مراد گوینده آن است که تمام صفات و خصائص جنس مرد به نحو کامل در تو هست (رجایی، 83). پ) تفاوت معنایی الف و لام عهد و جنس در قرآن کریم گاه کلماتی هست که الف و لام کاربسته در آنها به اجماع مفسران، الف و لام جنس است. برای نمونه، در باره الف و لام انسان در آیه «إِنَّ الْإِنسَانَ لَفِی خُسْرٍ » (عصر/ 2) چنین گفته اند. کلماتی نیز هست که الف و لام در آنها بی تردید عهد است؛ مانند الف و لام ارض در آیه «قَالَ اجْعَلْنِی عَلَیٰ خَزَائِنِ الأرْ ضِ» (یوسف/ 55)، که مراد از خزائن ارض در آن، خزائن سرزمین مصر است؛ نه هر سرزمینی. به هر روی، برخی دیگر از آیات نیز هستند که الف و لام کلماتشان، به قطع و یقین مشخص نیست که از کدام نوع است؛ چنان که برخی مفسّران آن را از قبیل الف و لام جنس، و برخی دیگر آنرا الف و لام عهد برشمرده اند. به نظر می رسد برخی مفسران با استناد به باور کلامی خویش مبنی بر جاودانگی پیام قرآن، بیشتر بدین متمایل بوده اند که الف و لام را در این قبیل آیات، برای بیان جنس بدانند و بدین سان، حکم مذکور در آن آیات را دربرگیرنده همه مصادیق جنس برشمرند. بااینحال، به نظر می رسد که دستکم در برخی از این موارد، اگر شمول آیه را تقلیل دهیم و مضمون آن را به جریان یا شخص خاصی منتسب کنیم، عبارت معنای واضح تر، و تناسب بیشتری با سیاق آیات خواهد یافت. از نگاهی درون دینی نیز، این البته منافاتی با جاودانگی پیام قرآن کریم ندارد؛ زیرا می توان با نظر در همین مصادیق جزئی نیز، به قواعدی کلی دست یافت. 2. مثالهایی قرآنی از کاربرد الف و لام جنس اکنون با مطالعه موردی مثالهایی چند از قرآن کریم، تمایز الف و لام عهد و جنس، و راههای تفکیک میان این دو را بازخواهیم شناخت. نخست بنا داریم از مواردی چند یاد کنیم که به نظر می رسد منطقی تر آن باشد که الف و لام را در آنها نشانه جنس بدانیم. الف) سوره حشر یکی از آیات بحث برانگیز از حیث نحوه کاربرد الف و لام، آیه 16 سوره حشر است: «کَمَثَلِ الشَّیطَانِ إِذْ قَالَ لِلإنسَانِ اکْفُرْ فَلَمَّا کَفَرَ قَالَ إِنِّی بَرِ یءٌ مِّنکَ إِنِّی أَخَافُ اللَّهَ رَ بَّ الْعَالَمِینَ». یعنی این داستان، چون حکایت شیطان است که به انسان گفت کافر شود؛ اما چون کافر شد، گفت: از او بیزار است؛ چرا که از خدای رب العالمین پروا دارد. کاربرد تعبیر مبهم «انسان» همراه با الف و لام، جای پرسش دارد. معلوم نیست که منظور از انسان در آیه کیست؛ آیا مراد، مطلق انسانهایی است که تحت تأثیر شیطان قرار گرفته، و فریب وعده های دروغین او را خورده، و راه کفر پیموده اند و سرانجام هم شیطان آنها را تنها گذاشته است و از آنان بیزاری می جوید؛ یا نه؛ منظور، انسان خاصی است. شاید با نظر به دیگر آیات، بتوان محتمل دانست که مراد از انسان در این آیه، ابوجهل و پیروانش هستند که در جنگ بدر به وعده های فریبنده شیطان دلگرم شدند و عاقبت نیز، طعم تلخ شکست را چشیدند؛ چنان که در آیه ای آمده است: «وَإِذْ زَینَ لَهُمُ الشَّیطَانُ أَعْمَالَهُمْ وَقَالَ لا غَالِبَ لَکُمُ الْیوْمَ مِنَ النَّاسِ وَإِنِّی جَارٌ لَّکُمْ فَلَمَّا تَرَ اءَتِ الْفِئَتَانِ نَکَصَ عَلَیٰ عَقِبَیهِ و َقَالَ إِنِّی بَرِ یءٌ مِّنکُمْ إِنِّی أَرَ یٰ مَا لاتَرَ وْنَ إِنِّی أَخَافُ اللَّه...» (أنفال/ 48)؛ یعنی به یاد آورید هنگامی که شیطان اعمال مشرکان را در نظرشان زیبا جلوه داد، و گفت هیچ کس امروز بر شما پیروز نمی گردد و من همسایه و پناه دهنده شما هستم؛ ولی هنگامی که مجاهدان اسلام و فرشتگان حامی آنها را دید بازگشت و گفت من از شما بیزارم؛ من چیزی را می بینم که شما نمی بینید؛ من از خدا می ترسم...». به همین ترتیب، چنان که در برخی روایات تفسیری نیز آمده است، شاید منظور از «انسان» همان «برصیصا» عابد بنی اسرائیل باشد که فریب شیطان خورد و کافر شد؛ اما در لحظات حساس مرگ، شیطان از او بیزاری جست (برای تفصیل بحث و تحلیل نقلهای مختلف داستان، رک‍: مکارم شیرازی، 23/ 538؛ قس: فضل الله، 22/ 127). کوشش برای تطبیق انسان مذکور در این آیه را با افرادی خاص، می توان در تفاسیر مختلفی مشاهده کرد. از جمله تفاسیری که در آن الف و لام انسان، الف و لام عهد انگاشته شده، تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (ع) است (برای بررسی این انتساب، رک‍: هاشمی، 149). در این تفسیر گفته شده است که الف و لام در کلمه «الانسان»، الف ولام عهد است؛ یعنی به فرد خاصی اشاره دارد. از قرینه «إِذْ قَالَ لِلْإِنسَانِ اکْفُرْ » می توانیم دریابیم که داستان، بیانگر یک مصداق خارجی خاصّ است که اتفاق افتاده، و مسأله ای فرضی نیست که بر مصادیق متعدد انطباق پیدا کند. اولاً، در آیه لفظ «قال» آمده، که با «یقول» که دلالت بر استمرار می کند متفاوت است. ثانیاً، بعد از درخواست شیطان، به شهادت قرآن آن فرد واقعاً کافر شده است» (تفسیر، 119). این دلایل البته همگی مناقشه پذیر، و مدعیاتی اثبات نشده اند. نه لزوما هر جا تعبیر «قال» به کار آید حکایت از گفتگو در باره عملی انجام شده می کند، و نه همواره کاربرد فعل مضارع «یقول» و دلالتش بر استمرار، خلاف این را افاده خواهد کرد. از آن سو، تصریح آیه به «مَثَل» بودن اصل حکایت، سبب می شود که تمثیلی بودن داستان و ارجاع نداشتنش به فردی خاص نیز محتمل تر تلقی شود (برای اقوال و استدلالاتی مشابه، رک‍: طبری، 23/ 295ـ297؛ طبرسی، 9/ 397). از آن سو، برخی دیگر از مفسران هم گفته اند که الف و لام در دو واژه «الانسان» و «الشیطان»، الف و لام جنس است و حکم آیه نیز، ناظر به فرد خاصی نیست. از جمله اینان، بیضاوی گفتار کسانی که آیه را بر اشخاص خاصی تطبیق نموده اند، ضعیف دانسته است (5/ 284؛ نیز رک‍: ابن عاشور، 15/ 9؛ آلوسی، 20/ 438). در مقام قضاوت میان دو دیدگاه، به نظر می رسد بهتر آن است که حکم آیه را عالم، و الف و لام را بیانگر جنس بدانیم؛ چه، در خود آیه بدین تصریح می شود که این داستان به مثابه یک مَثَل ذکر شده است. به قول سید قطب (7/ 170)، در این آیه کشاکشی به تصویر کشیده می شود که همواره میان انسان و شیطان برجا ست. ب) سوره نوح آیه دیگر از همین قبیل آیات بحث برانگیز را در سوره نوح می توان سراغ گرفت: «وَ َقَالَ نُوحٌ رَّ بِّ لا تَذَرْ عَلَی الأَرْ ضِ مِنَ الْکَافِرِ ینَ دَیارً ا» (نوح/ 26)؛ یعنی نوح گفت پروردگارا کسی از کافران را روی زمین باقی نگذار. بحث، در باره الف و لام ارض است. اگر الف و لام در این کلمه نشان جنس و حاکی از استغراق باشد، نشان دهنده فراگیری طوفان نوح در کل زمین است؛ امّا اگر این الف و لام، الف و لام عهد باشد، نشان می دهد که طوفان نوح تنها در سرزمینی که روی داده که نوح (ع) در آنجا مشغول دعوت بوده، و حادثه عالمگیر نبوده است. با استقراء کلمه أرض در آیات قرآن می شود گفت که هر گاه در قرآن این کلمه با «سماوات» یا کلماتی از این دست همنشین شده باشد، حاکی از کلّ زمین است؛ نه سرزمینی خاص. مثلاً، در آیاتی همچون «لِّلَّـهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْ ضِ» (بقره/ 284)، یا «لَهُ أَسْلَمَ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَالاَرْ ضِ طَوْعًا و َکَرْ هًا» (آل عمران/ 83)، ارض همراه با الف و لام در تقابل با آسمانها، دلالت بر جنس زمین مسکون می کند که از نگاه ناظر زمینی، زیر آسمان قرار گرفته است. از آن سو، هر گاه کلمه «أرض» در قرآن تنها استعمال شود، معادل با سرزمین معهود و شناخته برای مخاطبان است و بر قطعه ای خاص از ارض دلالت می کند که قوم مورد بحث در آن ساکنند. مثلا، در آیه «وَإِن کَادُوا لَیسْتَفِزُّونَکَ مِنَ الأرْ ضِ لِیخْرِ جُوکَ مِنْهَا وَإِذًا لا یلْبَثُونَ خِلافَکَ إلاّ قَلِیلاً» (اسراء/ 76)، منظور از ارض، ارض معهود، یعنی سرزمین مکّه است. به همین ترتیب، در آیه «وَقَضَینَا إِلَیٰ بَنِی إِسْرَ ائِیلَ فِی الْکِتَابِ لَتُفْسِدُنّ َفِی الأَرْ ضِ مَرَّ تَین ِوَ لَتَعْلُنَّ عُلُوًّا کَبِیرً ا» (اسراء/ 4)، مراد از ارض، ارض معهود، یعنی سرزمین فلسطین است (برای این دیدگاه، رک‍: رشید رضا، 12/ 108). از همین رو ست که برخی مفسران معاصر، همچون محمد هادی معرفت، باور رایج مبنی بر جهانی بودن طوفان نوح را انکار نموده اند. البته، همچنان در دوران معاصر کسانی هستند که از فراگیری طوفان نوح دفاع کنند (برای نمونه، رک‍: طباطبایی، 10/ 72؛ صادقی، 12/ 316)؛ اما این قبیل منتقدان رویکرد رایج، تفسیر مشهور از آیه را مستلزم مشکلات تفسیری و کلامی متعددی دانسته اند. اینان با تأکید بر آیاتی چند از سوره اعراف، تفسیری متفاوت از این حکایت بازمی نمایانند. چنان که در سوره اعراف آمده است، نوح (ع) به سوی قومش ارسال گردید و قوم خود را از عذاب روزی بزرگ بیم داد (اعراف/ 59). وقتی قوم نوح انکارش نمودند، خدا نوح را به همراه گروندگان به وی نجات بخشید و «آنان که نشانه های خدا را تکذیب می کردند»، هلاک شدند (اعراف/ 64). از این منظر، هیچ دلیلی ندارد بپذیریم اقوام دیگر سرزمینها نیز که دعوت نوح (ع) بدانها ابلاغ نشده بود، بی آن که حجت خداوند بر ایشان تمام گردد، به هلاکت رسند؛ چه رسد به دیگر جانداران زمین و پرندگان آسمان که تکلیفی در برابر رسالت پیامبران الاهی (ع) ندارند و نمی توان پذیرفت که بی دلیل در برابر جنایت انسانهایی چند مجازات شوند (معرفت، 52). پ) سوره هود مثال دیگر، واژه تنورِ مُحلّیٰ به الف و لام در «جَاءَ أَمْرُ نَا وَفَارَ التَّنُّورُ» (هود/ 40؛ مؤمنون/ 27) است. این هر دو آیه به داستان طوفان نوح اشاره دارند. بر پایه نقل قرآن کریم، وقتی نوح (ع) به فرمان خدا کشتی ساخت و فرمان گرفت که دیگر در باره ظالمان از خدا چیزی نخواهد؛ چرا که به زودی غرق خواهند شد. سرآخر، «امر خدا فرارسید و تنور فوران کرد». نوح به امر خدا از هر دو زوج یکی بر کشتی نشاند و هر که ایمان نیاورده، یا وعده عذاب الاهی تا کنون بر وی محقق نگردیده بود، عذاب شد. مفسّران از دیرباز الف و لام را در کلمه تنور چند گونه مختلف تفسیر نموده اند. بیضاوی (3/ 88) آن را الف و لام عهد می داند و معتقد است که مراد از تنور، تنوری معهود برای مخاطبان پیامبر (ص)؛ همان که در روایاتی مختلف، از وجودش در مکانهایی خاص همچون کوفه، هند و جاهای دیگر سخن رفته است (برای برخی روایات شیعی در این باره، رک‍: طیّب، 7/ 51 ـ52). خلاف این گروه، برخی دیگر از مفسران هم الف و لام تنور را دال بر جنس دانسته اند. بر این پایه، با فرارسیدن زمان طوفان، تنورها در همه جا فوران کرده اند (رک‍: مکارم شیرازی، 9/ 98ـ99). از این منظر، در دو آیه پیش گفته تنور به معنی حقیقی و معروف آن استعمال شده است و منظور از آن هم تنور خاصی نیست؛ بلکه منظور، بیان این است که با جوشیدن آب از درون تنور، نوح (ع) و یارانش دریافتند که زمان تحقق وعده الاهی فرارسیده است؛ چه، تنور مکان اشتعال آتش است و با آب نسبتی ندارد؛ پس دگرگونی کار جهان بدین حد و حساب، نشان از آن دارد که انقلاب و تحولی بزرگ نزدیک است. شاید قوم غافل و بی خبر نیز جوشیدن آب را از درون تنور خانه هایشان دیدند، ولی مانند همیشه از کنار این گونه اخطارهای پرمعنا چشم و گوش بسته گذشتند و حتی برای یک لحظه نیندیشیدند که شاید حادثه ای در شرف تکوین باشد. برخی دیگر نیز، «فار التّنّور» را تعبیری کنایی دانسته اند (ابن عاشور، 7/ 139)؛ چنان که در مکالمات روزمره گاه مثلا گفته می شود که «تنور جنگ داغ شده است» و هیچ دلالتی بر گرمای تنور خاصی ندارد. بر این پایه، فوران تنور نیز لابد باید بدان معنا باشد که غضب خداوند فوران کرده، و عذاب او فراگیر شده است (برای اشاره ای دیگر به همین معنا، رک‍: طباطبایی، 10/ 117). سرآخر، به نظر می رسد که دیدگاه پاکتچی نیز در این باره شایان تأمل باشد. وی با ارائه شواهدی چند کوشیده است از این دفاع کند که مراد از تنور در این عبارت قرآنی، نه تنور نانوایی، که اجاقی است که در خانه های بسیاری از اقوام بدوی دیده می شود؛ اجاقی که گردآمدن دورش چنان کنایه از الفت و آسایش است که وقت می گویند «اجاقش کور است»، حاکی از تنهایی و بی کسی حاصل از برخوردار نبودن از خانواده و نسل است. بر پایه شواهد وی، فوران تنور، تعبیری کنایی و رایج در میان اقوام مختلف است؛ تعبیری که از شعله کشیدن گاه و بیگاه چنین تنورهایی حکایت می کند. این شعله کشیدنها می توانسته است به خانه و محل زندگی فرد آسیب رساند و خانواده اش را متفرق کند. بدین سان، فوران تنور، کنایه از گسترده شدن فساد و فراگیر شدن هرج و مرج است. بر این پایه، فوران تنور در آیات مذکور، حاکی از به اوج رسیدن فساد قوم نوح (ع) است؛ امری که سبب شد خداوند عذاب خویش بر آنها نازل نماید (رک‍: پاکتچی، ترجمه شناسی...، 405ـ407). چنان که واضح است، بسته به آن که کدام یک از دیدگاههای فوق را بپذیریم، قضاوت ما در باره ماهیت الف و لام واژه تنور نیز تغییر خواهد کرد. 3. نمونه های قرآنی کاربرد الف و لام عهد به همین ترتیب، آیاتی را نیز می توان سراغ داد که ماهیت الف و لام در آنها از دیرباز موضوع بحث و اختلاف بوده است و در عین حال، به نظر می رسد بهتر آن باشد که الف و لام را در آنها نشانه عهد بدانیم؛ نه جنس. الف) سوره آل عمران ماهیت الف و لام چسبیده به دو واژه «ذکر» و «انثی» در این آیه برای مفسران بحث برانگیز بوده است: «فَلَمَّا وَضَعَتْهَا قَالَتْ رَ بِّ إِنِّی وَضَعْتُهَا أُنثَیٰ وَاللَّـهُ أَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَلَیسَ الذَّکَرُ کَالْأُنثَی» (آل عمران/ ٣٦). داستان در باره ولادت مریم (س) است. این آیه اعجاب مادر مریم (س) را بیان می دارد که پیش تر نذر کرده بود فرزندش خادم عبادتگاه شود و اکنون چون فرزند خویش بزاد و آن را دختر یافت، با درماندگی و اعجاب گفت: خدایا من دختر زاده ام و پسر چون دختر نیست؛ یعنی نمی تواند خادمی مناسب عبادتگاه باشد؛ حال آن که خدا خود می دانست که او چه زاده است. باری، در این آیه اگر الف و لام کلمه «الذَّکر» و «الأنثَی» دال بر جنس باشند، به تلویح بر این دلالت می کنند که جنس مذکر به نسبت جنس مؤنث برخوردار از قابلیتهای بیشتری برای خدمتگزاری در عبادتگاه است. امّا اگر الف و لام ذَکَر و أنثی، الف و لام عهد باشد، باید حکم کرد که عبارت، اشاره به ماجرایی خاص، و دختر و پسری خاص خواهد بود. بر آن پایه دیگر نمی توان از آیه قابلیت بیشتر مردان را استنباط کرد. برخی مفسران با استناد به آیه پیش گفته خواسته اند اندیشه مدرن تساوی حقوق زن و مرد را نفی کنند. برای نمونه، از نگاه طیب، این تعبیر قرآنی دلالتی قوی دارد بر این که نمی توان برای مرد و زن به تساوی حقوق معتقد بود. از نگاه وی وظیفه و تکلیف زن و مرد با همدیگر متفاوت است و همچنان که اختلاف وظایف به اختلاف حقوق افراد می انجامد، میان حقوق زن و مرد نیز باید فرقی گذاشت (طیّب، 3/ 180). برخی مفسّران دیگر، از رویکردی مشابه تأکید کرده اند که آیه در مقام بیان ضابطه کلّی برتری مذکر بر مؤنث نیست. بااینحال، از نگاه ایشان، برای ایفای وظایف شغلی همچون خدمتگزاری معبد، بی تردید مردان بر زنان برتری دارند (فضل الله، 5/ 349). چنان که آشکار است، این قبیل مفسران، گرچه قدری با همدیگر اختلاف نظر نیز دارند، بر این متفقند که باید الف و لام ذکر و انثی را حاکی از جنس دانست. از آن سو، برخی مفسران هم با گرایش به تساوی حقوق زن و مرد، گرایش داشته اند که الف و لام ذکر و انثی را دال بر عهد بدانند؛ نه جنس. برای نمونه، علامه طباطبایی در تفسیر آیه معتقد است که جمله «وَلَیسَ الذَّکَرُ کَالْأُنثَی» کلام همسر عمران و مادر مریم (س) نیست؛ بلکه آن نیز حکایت کلام خداوند است؛ چه اگر همسر عمران بود از منظر خویش می خواست نظری بیان کند، جا داشت بگوید «لیس الانثی کالذکر». وی بر این پایه معتقد است که الف و لام ذکر وانثی، الف و لام عهد است (طباطبایی، 3/ 96). از این منظر، عبارت فوق را باید ادامه سخن خدا در نظر گرفت و کل عبارت را چنین معنا کرد که: «... خدا می دانست که حمل وی چیست؛ اما از حیث مصلحتی که منظور خداوند است، هرگز آن کودک مذکّری که همسر عمران (ع) در ذهن داشت، قابل و شایسته نبود که با این مؤنث که خدا به وی داد برابری کند». در واقع پیام این آیه این است که این دختر، بسیار از آن پسری که وی می خواست بهتر است (نیز رک‍: صادقی تهرانی، 5/ 114؛ همچنین، برای نقد این دیدگاه، رک‍: مکارم شیرازی، 2/ 525). در مقام داوری میان دو قول، به نظر می رسد محور بحث در عبارت قرآنی پیش گفته، قیاس میان دختری خاص و معهود همسر عمران، در قبال پسری مخصوص است که این مادر از پیش در ذهن خویش ترسیم نموده بود؛ نه مطلق مذکر و مؤنث (رک‍: جوادی آملی، 14/ 143). به بیان دیگر، صحیح تر آن است که الف و لام ذکر و انثی را دالّ بر عهد بدانیم. ب) سوره مائده یک نمونه بحث برانگیز دیگر، واژه «یهود» مُحلّی به الف و لام در این آیه است: «لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَدَاوَه لِلَّذِینَ آَمَنُوا الْیهُودَ وَالَّذِینَ أَشْرَکُوا وَلَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّه لِلَّذِینَ آَمَنُوا الَّذِینَ قَالُوا إِنَّا نَصَارَی...» (مائده/ 82). این آیه می گوید به حتم و یقین چنین خواهی دید که یهودیان و کسانی که شرک ورزیده اند، شدیدترین دشمن مؤمنانند؛ اما کسانی که گفتند «ما نصرانی هستیم»، نزدیک ترین مردم در دوستی با مؤمنان خواهند بود. بسته به این که الف و لام چسبیده به واژه یهود عهد باشد یا جنس، معنای آیه دگرگون خواهد شد. اگر الف و لام کلمه را نشان جنس بدانیم، حکم آیه عموم یهودیان را دربرخواهد گرفت و مراد آیه این خواهد بود که ای مسلمانان! بزرگترین دشمنان شما تا روز قیامت قوم یهود و مشرکان هستند؛ اما مسیحیها نرمخویند و به اندازه یهودیان عداوت ندارند. این تفسیر چنان مقبول برخی واقع شده است که گفته اند این آیه در صدد بیان یک قاعده کلی و نقشه راه برای جامعه اسلامی است. از منظر اینان، هدف آن است که مؤمنان دشمن درجه یک خود را بشناسند. از نظر ایشان مضمون آیه روشن است و حقایق تاریخی نیز تا به امروز آن را تأیید می کند؛ همچنان که شکل گیری رژیم صهیونیستی در سرزمینهای اشغالی و تعدی این رژیم به حقوق مسلمانان، بارزترین سند برای اثبات این مدعا ست (رک‍: قطب، 2/ 414؛ طنطاوی، 11/ 1342؛ طیب، 4/ 448). امّا اگر الف و لام در «الیهود» حاکی از عهد باشد، مراد آیه این خواهد بود که یهودیان معاصر پیامبر (ص)، بد ترین دشمنان آن حضرتند و مسیحیان معاصر ایشان نیز، نرمخویی از خود نشان می دادند. بر این پایه، هرگز این یک قانون کلی نیست و ممکن است با گذشت زمان و تغییر شرایط و روابط اجتماعی و سیاسی، خصوصیات این اقوام نیز تغییر کند؛ چنان که مثلا، در برخی موارد مسیحیان دشمنی بیشتری ورزند، یا هر دو قوم، رفتاری متفاوت پیش گیرند (واحدی، 1/ 167). قول اخیر با سیاق و مضمون آیه سازگاری بیشتری دارد؛ چه، به نظر می رسد این مقایسه بیشتر درباره یهودیان و مسیحیان معاصر پیامبر اسلام (ص) باشد. یهودیان معاصر پیامبر (ص)، کتاب آسمانی داشتند. بااینحال، آنها به دلایل سیاسی با مشرکانی همسو شده بودند که هیچ وجه اشتراکی میانشان با خود نمی دیدند. بدین سان، همان یهودیان که در آغاز مبشران اسلام بودند و انحرافاتی چون تثلیث در افکارشان راه نداشت، چنان از حق بیگانه شدند که برای نابود کردن باور یگانه پرستانی شبیه خودشان، حاضر شدند به مشرکان پیوندند. در برابر، مسیحیان که از مدینه دور بودند و تضاد منافع و تقابل هویتی کمتری با مسلمانها داشتند، رفتاری نرم تر از خود نشان دادند. بااینحال، رابطه میان آنها نیز با مسلمانان در عصرهای بعد، افت و خیزهای بسیار داشت و همواره شکلی ثابت به خود نگرفت. پس نباید آیات فوق را همچون قانونی کلی در باره همه مسیحیان دانست. افزون بر این، جمله های بعدی در همان سیاق ـ مثل «إِذا سَمِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَی الرَّسُولِ...» و دنباله آن ـ گواه بر این است که این آیه ها در باره جمعی از مسیحیان معاصر پیامبر (ص) نازل شده است (مکارم شیرازی، 5/ 58). پ) سوره توبه یک نمونه دیگر از این قبیل، الف و لام چسبیده به واژه یهود در آیه 30 سوره توبه است: «وَقَالَتِ الْیهُودُ عُزَیرٌ ابْنُ اللَّه». اگر الف و لام در کلمه «الیهود» نشانه جنس باشد، آیه را باید چنین معنا کرد که از اعتقادات دین یهود یا همه یهودیان باور به این است که عُزیر نبی (ع)، فرزند خداست. چنین تفسیری البته با شواهد تاریخی سازگار نیست؛ چرا که بسیاری از یهودیان هرگز چنین دیدگاهی نداشته اند. از آن سو، اگر الف و لام نشانه عهد باشد، حکم آیه تنها گروه خاصی از یهودیان را دربرمی گیرد که معاصر پیامبر اکرم (ص) بودند و چنین باوری داشتند. بر پایه برخی روایات، مروّج این باور در میان یهودیان، فردی به نام «فِنْحاص» بوده است (طبری، 14/ 201). بر پایه روایاتی دیگر، این باور را نه یک نفر، که جمعی از یهودیان ترویج نموده اند (همو، 14/ 202). به هر روی، به نظر می رسد این باور در میان پیروان یک فرقه خاص از یهودیّت رواج داشته است که از قضا، یهودیان مدینه در عصر ظهور اسلام نیز بدان پابند بوده اند (پاکتچی، تاریخ تفسیر، 74). دیدگاههای دیگری نیز در باره مراد از یهود در این آیه، و به طبع، ماهیت الف و لام در کلمه «الیهود» بیان داشته شده است. از جمله، برخی مفسران قائلان این باور عده ای خاص از میان یهودیان بوده اند؛ اما خداوند چنین باوری را از آن رو به عموم یهودیان منتسب می کند که نسبت به رواج این دیدگاه، اعتراض نکرده اند (بیضاوی، 2/ 434). از این منظر، باز باید پذیرفت که الف و لام چسبیده به یهود، الف و لام جنس است. به هر روی، بر پایه آنچه گفته شد، به نظر می رسد اگر الف و لام کلمه «الیهود» عهد باشد، معنا متناسب تر و مستقیم تر است؛ چه، دلیلی نداریم که چنین باوری در میان همه یهودیان رواج داشته باشد (برای برخی استدلالات دیگر در این باره، رک‍: بابایی، 84). ت) سوره انشراح آخرین مثال از این قبیل، آیه ششم سوره انشراح است: «إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْرً ا»؛ یعنی بی تردید با دشواری، آسانی هست. الف و لام کلمه «العسر» از دیدگاه برخی مفسّران الف و لام عهد است. برخی دیگر نیز به جنس بودن آن تمایل نشان داده اند. بر پایه این دو رویکرد مختلف، دو تفسیر متفاوت از این آیه می توان حاصل کرد. طباطبایی از جمله کسانی است که الف و لام این کلمه را الف و لام جنس می دانند. وی این آیه را به منزله تعلیل آیات قبل در نظر می گیرد. از نگاه او در این آیه به یک قاعده کلی تکوینی، و سنتی از سنتهای الاهی اشاره می رود. به بیان وی، رسالتی که خداوند بر پیامبر اکرم (ص) تکلیف کرده، سنگین ترین بار مسئولیتی است که بر یک بشر تحمیل می شود. با قبول این مسئولیت، زندگی پیامبر اکرم (ص) با دشواریهای بسیاری همراه گردیده است. از یک سو، قوم وی تکذیبش کرده اند و شأن وی را خفیف شمرده اند، و از دیگر سو، تا توانسته اند اصرار در محو نام او ورزیده اند. اینجا ست که خداوند سختی رسالت را برای پیامبر اکرم (ص) آسان گرداند و این دشواری را از روی دوش وی برداشت. این گونه یاری خدا، بر پایه سنتی صورت می گرفت که در جهان به جریان انداخته است؛ این سنت که همیشه بعد از هر دشواری سهولتی پدید می آورد. از همین رو، در این سوره نیز بعد از بیان سختیهای زندگی و رسالت پیامبر اکرم (ص) و آسانیها و خوشیهایی که در پی آن حاصل شد، سنت الاهی در جهان هستی شرح داده می شود که با هر سختی، آسانی همراه خواهد گشت. وی در ادامه توضیح می دهد که بر این پایه، لام در کلمه «العسر» لام جنس خواهد بود، نه لام استغراق (طباطبایی، 20/ 77). اگر بخواهیم گفته طباطبایی را با اصطلاحاتی بیان کنیم که در آغاز بحث بیان شد (فصل 1 ـ ب)، باید بگوییم که الف و لام عسر، الف و لام جنس از نوع اول است و ماهیت و ذات جنس را بیان می دارد؛ بدین معنا که جنس عسر این طور است که به دنبالش یسر می آید؛ نه این که فرد فرد عُسرها با یسر همراه می گردند (برای دیدگاههایی مشابه، رک‍: طنطاوی، 11/ 4532؛ زحیلی، 30/ 297). در برابر، کسانی هم بدین متمایل ترند که الف و لام مورد بحث را عهد بدانند. از میان اینان، تبیین زمخشری شایان توجه است. به بیان وی، هدف از این آیه ها دلخوش کردن رسول خدا (ص) با وعده ای جمیل است. مشرکان پیامبر اکرم (ص) و مؤمنان را سرزنش می کردند که مردمی فقیرند. زخم زبانها اوج گرفت؛ آنچنان که به دل پیامبر (ص) افتاد نکند اسلام نیاوردن مردم و تحقیر مؤمنان در اثر همین تهی دستی است. خداوند برای دفع این احتمال، نعمتهای بزرگی را یاد کرد که پیش از این به پیامبر (ص) ارزانی داشته بود. آن گاه افزود که «فإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْرً ا». گویی در این آیه بنا ست به پیامبر اکرم (ص) یادآوری شود که خدا بود که این همه نعمتها را به وی ارزانی کرد. پس نباید از فضل خدا مأیوس گردد؛ بلکه باید بداند که از پی هر سختی، آسانی هست (زمخشری، 7/ 307). چنان که زمخشری تصریح نیز می کند، مراد از یسر غنیمتهایی است که در سالهای بعد نصیب مؤمنان شده است (همانجا). بر این پایه، باید حکم کرد که وی الف و لام را در «العسر»، الف و لام عهد گرفته است، نه جنس. قرطبی نیز بیانی مشابه دارد. وی می گوید که منظور از عُسر، اخراج پیامبر اکرم (ص) از مکّه، و منظور از یسر هم فتح مکه به دست پیامبر اکرم (ص) و اصحاب ایشان است (21/ 108). چنان که مشهود است، بیان قرطبی را نیز باید نتیجه این تلقی دانست که الف و لام چسبیده به واژه عسر، عهد است و کلام، ناظر به سختیهایی است معهود پیامبر اکرم (ص)؛ نه لزوما هر سختی در زندگی انسان. نتیجه از میان موارد فراوان کاربرد الف و لام در قرآن کریم، تنها هفت مورد را بررسی کردیم. می دانیم که الف و لام چه بسا پرکاربردترین حرف در قرآن کریم، بلکه در سراسر زبان عربی است. بدین سان، اظهار نظر با مطالعه صرف این هفت مورد، البته نمی تواند صحیح باشد. بااینحال، نمی توان نادیده گرفت که با مطالعه همین موارد معدود نیز می شود به فرضیه ای دست یافت. چنان که دیدیم، گرایش مفسران به تعمیم حکم مذکور در آیات قرآن کریم و باور کلامی ایشان به فرازمان و فرامکان بودن آیات، سبب شده است بسیاری از الف و لامها را در عبارات مختلف قرآنی، الف و لام جنس تلقی کنند. بااینحال، به نظر می رسد چنین رویکردی همیشه صحیح نیست و می توان مواردی را نیز نشان داد که هر گاه الف و لام چسبیده به اسم، الف و لام عهد تلقی شود، معنا مستقیم تر خواهد بود. چنان که گفتیم، این البته هیچ منافاتی نیز با آن باور کلامی پیش گفته ندارد؛ می توان پیام آیه را پیامی فرازمان و فرامکان تلقی کرد؛ اما همان پیام فرازمان و فرامکان را از یک واقعه مشخص و معهود فراگرفت که در قرآن کریم بدان اشاره شده است. مراجع علاوه بر قرآن کریم؛ 1ـ آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی، بیروت، داراحیاء التراث العربی. 2ـ ابن عاشور، محمد طاهر، التحریر و التنویر، بیروت/ لبنان، موسسه التاریخ، 1420ق. 3ـ ابن عقیل، عبدالله، شرح بر الفیه ابن مالک، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره، المکتبه التجاریه الکبری، 1384ق/ 1964م. 4ـ ابن هشام، عبدالله بن یوسف، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره، المکتبه التجاریه الکبری، 1404ق. 5ـ بابایی، علی اکبر و همکاران، روش شناسی تفسیر قرآن، تهران، سمت، 1385ش. 6ـ بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التاویل، بیروت، دار الفکر. 7ـ پاکتچی، احمد، تاریخ تفسیر قرآن کریم، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، 1392ش. 8ـ ــــــــــــــــــــ ترجمه شناسی قرآن کریم، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، 1392ش. 9ـ تفسیر منسوب به امام عسکری (ع)، به کوشش علی عاشور، بیروت، موسسه التاریخ العربی. 10ـ دیباجی، ابراهیم، بدایه البلاغه، تهران، سمت، 1378ش. 11ـ رجایی، محمد خلیل، معالم البلاغه، شیراز، دانشگاه شیراز، 1371ش. 12ـ رشید رضا، محمد، المنار، بیروت، دار الفکر، 1354ق. 13ـ زحیلی، وهبه، التفسیر المنیر، دمشق، دار الفکر، 1411ق. 14ـ زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، بیروت، دارالکتاب العربی، 1407ق. 15ـ صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، قم، اسماعیلیان، 1410ق. 16ـ طباطبایی، محمد حسین، المیزان، قم، اسماعیلیان، 1393ق. 17ـ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، اعلمی، 1415ق/ 1995م. 18ـ طنطاوی، محمّد سید، التفسیر الوسیط، دمشق، دارالفکر، 1422ق. 19ـ طیّب، عبدالحسین، اطیب البیان، تهران، اسلام، 1378ش. 20ـ غلائینی، مصطفی، جامع الدروس العربیه، قم، نوید اسلام، 1379ش. 21ـ فضل الله، محمّد حسین، من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک، 1419ق. 22ـ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1966م. 23ـ قطب، سید، فی ظلال القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث، 1391ق. 24ـ معرفت، محمد هادی، نقد شبهات پیرامون قرآن کریم، قم، تمهید، 1388ش. 25ـ مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، تهران، اسلامیه، 1380ش. 26ـ واحدی، علی بن أحمد، الوجیز، بیروت، دار التعارف، 1422ق. 27ـ هاشمی، فاطمه، بررسی صحت و اعتبار روایات تفسیر منسوب به امام عسکری (ع)، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1387ش. 28ـ همتی، شهریار، «أل و اختلافهای پیرامون آن در زبان عربی»، مجله انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی، شم‍ 2، پاییز 1390ش. نویسندگان: سیفعلی زاهدی فر ؛ آمنه موسوی شجری دو فصلنامه صحیفه مبین شماره 56 انتهای متن/